«Bondegaarden Bjølstad i Gudbrandsdalen.»

I boka «Freda hus og gardstun i «Gudbrandsdalen» (1992) skrev Arnfinn Engen (1944-2014) følgende om bebyggelsen på Bjølstad i Heidal:

«Tunet på Bjølstad var eit av dei første gardstuna i Gudbrandsdalen som vekte antikvaranes interesse, og er blitt ståande som eit av dei mest klassiske døma på norsk bondearkitektur. Vi finn da også i husa her ein rikdom i former og detaljar, og utført med eit framifrå handverk som gjer tunet eineståande, sjølv om det er noko redusert etter at dei fleste av uthusa vart borte. I alt er 8 gamle hus freda på Bjølstad, hus som er bygde i tidsrommet frå sist på 1600-talet og fram til 1818.

Knapt noko anna bygd i heile landet kan vise fram så sterk konsentrasjon av tunge, karakterfulle og velbygde hus som Heidal. Her finst noko av det beste av tømmerarkitekuren i Norge. Heile 16 av gardane i bygda er freda, berre Vågå kan vise til eit høgare tal freda anlegg innanfor ei bygd. Og av tømmerarkitekturen i Heidal finn vi noko av det finaste på Bjølstad.

Bjølstad var frå mellomalderen hovudsete for ei av adelsslektene i landet. Bratt-ætta, som slo seg ned i Gudbrandsdalen. Utanom Bratt-ætta var det også ander adelsætter som slo seg ned i norddalen, slik som Gjæslingane på Sandbu i Vågå, Lisætta på Kleppe i Vågå, og Eldjarn-ætta på Valbjør i Vågå.

Som adelsætter med privilegier og stutte liner til makthavarane i landet, vart desse ættene rike og mektige med sete på store og gilde gardar. Dette gav såleis grunnlag for ei rik materiell ramme med store og gilde hus på gardane. Bjølstadbonden hadde i 1865 rundt 30 husmenn under seg. Det var truleg ingen annan gar i dalen som hadde fleire. Og mus husmenn, tenarar og deira familiar var det ei stor folkemengd som var knytt til garden.

Dei husa som i dag står på tunet på Bjølstad, er bygde frå sist på 1600-talet og fram til først på 1800-talet. Den sikre arkitekturen i den enkelte bygningen, det rike dekorative utstyret og den fine grupperinga av husa gjer garden til eit av dei vakraste og mest interessante anlegga i landet.

Av de freda husa er fem grupperte rundt eit inntun. Av desse er det tre store våningshus, ei eldhusstugu og eit stabbur. Lengst vest i tunet ligg øvre stugu som er bygd i 1743. Dette er eit tohøgda torvtekt tømrahus med open svalgang på begge langsidene og den eine stuttsida i andre høgda. Dessutan har huset ei tømra inngangssval med utskore gavl og spir midt på langfasaden mot tunet. Taket er tekt med torv, og det var tidlegare eit enkelt klokketårn på taket, men dette er nå borte.

Dette huset har vore ombygd fleire gonger gjennom åra. Det skal opprinneleg ha vore bygd berre i ei høgd, men vart påbygd andre høgda og fekk sin nåverande utsjånad i 1760-70-åra. Huset hadde inn i dette hundreåret ei bakstugu mot vest, men denne er seinare riven. Huset vart noko ombygd i 1950-åra, og vart sist sett i stand i 1985. Det tener i dag som bolighus for brukaren på garden.

I vinkel med øvre stugu øverst i tunet ligg to andre hus. Det vestre av desse er ei tohøgda stugu kalla nørdre gammelstugu. Dette huset skal vere bygd først på 1700-talet. Det er også ei tradisjonell tømtrastugu med svalgang i andre høgda på to sider, og med inngangssval med tropp. Dette huset har ikkje vanleg akershusisk grunnplan, men såkalla treromsplan, som er ein eldre grunnplantype enn den akershusiske. Huset er elles rikt detaljert både ute og inne, og vart ferdig restaurert i 1985.

Nesten samanbygd med dette huset står eit anna tohøgda hus som er kalla eldhusstugu eller søre gammelstugu, og som har tent som eldhus i første høgda og soveloft i andre. Også dette huset er bygd på 1700-talet, og har ei rikt utforma fasade mot tunet. Både hus 2 og hus 3 er tekte med torv. …»

Folkelivsforskeren Eilert Sundt (1817-1875) var i boka «Om Bygnings-Skikken paa Landet i Norge» (1862) opptatt av bygningene på Bjølstad, og brukte dem til å forklare utviklinga av toetasjes våningshus:

«Denne nye Skik at bygge større Hovedbygninger synes opkommet under Bestræbelse for at faa den gamle Husklynges altfor store Mangfoldighed samlet ind under et rimeligere Sæt af faa, men altsaa store Huse.

En Maade er nu den at tage Loftet af en saadan Sengebod som i Fig. 12 [ «Senge-Bod paa Hande i Valders», et såkalt «loft»], og sætte det op over en Stue; man har da en Loft-Stue eller en Stuebygning med øvre Stokværk, eller over selve Stuen et Senge-Loft og over Kleven et Klæde-Loft.

Man betragte i denne Anledning Tegningen Fig. 20 [som er identisk med det registrerte bildet], som forestiller den andeelige Gaard Bjølstad i Hedalen i Vaage Præstegjeld. Stuebygningen er det Hus, ligger til Venstre; Skorstens-Piben paa Taget røber det.

I stedet for at Ramstuen paa Løkkre har Lang-Sval foran, har denne Stue kun en liden Dør-Sval. Men denne Forskjel maa agtes for uvæsentlig.

Gjennem Dørsvalen kommer man her ind i selve Stuen og finder Fremskabet og Høisædet og Hjørne-Skabet paa venstre Haand samt Peisen skraa over for Høisædet og nær Peisen Dør ind til Kleve-Rummet, alt efter Grundtegningen til Stuen paa Løkkre i § 3.

Men medens vi i Løkkre-Stuen kunde staa paa Stuegulvet og se op til Mønsaasen, saa er her et Gulv i adskillig Høide over Stuen, fordi er et Loftsværelse over.

Trappen staar i Dør-Svalen, og den fører egentlig kun op til Loft-Svalen, saa man først fra den kommer ind paa Loftsværelserne, ganske overensstemmende med den ældgamle Maade, som er forklaret ved Sengeboden paa Hande.

Tanken om at bygge øvre Stokværk over Stuen er aabenbart indkommet fra de ydre Bygder og til dem maaske fra Byerne, ja gjennem disse muligens alt fra Udlandet. Men Maaden at udføre Tingen paa kan meget vel være selv-lært eller taget fra Sengebodens oldtidsmæssige Indretning; den er ialfald ganske ligedan.

Efter denne Forklaring forstaaes det let, at efterhvert som det blev almindeligt i en Bygd at bygge øvre Stokværk med Sengeloft og Klædeloft over Stuen, saa maatte den gamle Klasse af Sengeboder eller særskilte Huse med saadanne Lofter lidt efter lidt forsvinde; de gamle Sengeboder, som stod, lod man forfalde, og man byggede ikke nye op. [Fotnote: Vistnok antager jeg, at det ene af de to Huse til Høire i Tegningen, det med Klokketaarnet, er en Sengebod (det andet et slags Sommerstue og Drengestue), og her er altsaa Sengeboden bleven bevaret i fuld Stand sammen med det øvre Stokværk paa Hovedbygningen. Men det er ogsaa paa en af Gubbrandsdalens best bebyggede Gaarde, med overfødige Husbekvemmeligheder af alle Slag, nymodens og gammeldags til sammen.] Man vil rimeligvis ogsaa finde lidet Spor af Sengeboder i de Egne af Landet, hvor det i lang Tid har været brugeligt at bygge Stuer saa, som nu forklaret.» (sitatet er fra side 75-78)

Sundt var også opptatt av dekoren, som han kalte «Krølle-Skurd»:

«Siden jeg har ført Læseren ind paa Bjølstad (Fig. 20), saa tør jeg nede ham standse lidt endnu paa Gaarden og tage enkelte Ting i Øiesyn.

Seet i Nærheden tager Dør-Svalen til Stuen sig saaledes ud, som Fig. 21 forsøger at fremstille det. [Figuren viser «Dør-Sval paa Bjølstad»] Jeg synes at se her, at den skjønne Bjølstad-Skov ikke har sparet at yde sine bedste Træer til Tømmer til dette Hus. Bygningsmændene have heller ikke sparet sin Kunst. Betragt engang Fløi-Spiret paa samme Dør-Sval, som Fig. 22 fremstiller i endnu større Maallestok, sammensat, som de er, af to flade Stykker, det ene vendede frem (a), det andet til Siden (b). [Figur, som viser utskåret trefløy der vindskiene på vindsfanget framfor våningshuset på Bjølstad, sett forfra og fra sida]. Og en Vindski paa et af Tagene sees i Fig. 23. [Tegning av vindski med akantusdekor i den nedre enden].» (side 80-83)

Collapse text