Han va grå og yrat i veret den dagen. Husbykollen hadde dratt topphuva ned te øran sine. Flekka av kvitt bustat hår stakk frem under huvkanten her og der. I Gulstadelva hadde vårflommen røska vekk isen. Ørreten sto å venta på rømakk av ypperste kvalitet. Hest og plog og bønder rava og prusta og ba om godt ver bortover svarte jorda. En blågrå eim av kokt vårsild fra Neptun klamra sæ fast i klesvasken te kjærringan bortover Gulstadsida. Sola hadde før lengst overvunne Lofotveggen.
Tida gikk rette veien.
En guttonge dreiv langsetter Øverveien nedfør potetjordet t han Monrad. Rett før grusen delte sæ og svengt opp førbi han Røst og ned t Gulstadbutikken. Det nærma sæ mattid på Spinneriet. Han hadde tenkt sæ t bestemora. Han va sulten og ho hadde alltid litt reserve når han kom innom.
Potetjordet; hadde det ikkje førplaga han i lange haustdaga mens han hørt haggelskuddan t han Åge og han Reidar tynne ut rypekullan oppetter Husbykollen. Det va jo der han skulle ha vorre! I stedet før å ligg på kne sammen med kvinnfolk og verkanes rygg før fem og tyve øre timen. Kom ju godt med førresten, men sånn ei lusbetaling bærre før det at han va en onge!
Nå va det heldigvis ennå lenge t potetopptakinga. Mellom låg våren og sommarn og lokka. Kort og desto meir hektisk før føretaksomme gutonga med idea t lands og t vanns…
Sydvesten rosse kvitt over Gulstadvågen. Strauk hastig over jordan og stakk sæ inn gjennom to lag heimstrekka ullgensra. Sur og grinat og våt på føten etter turen inn fra storhavet før han hasta over Hestryggen og slapp regnbyga ned i Stokmarknes, øyas naturlige bakgård. Bærre t pass før dem!
Striken holdt varmen med å kast spyd bortetter, et perfekt rognskudd skorre i den farlige Molla Strandskogen. Stadig nykvessa med fallkniven borra det sæ ned gjennom det flate grå gresset fra i fjor; kast etter kast; meir og meir træffsekker nesten før kver gong.
Der stakk det ei brunhåra høymuggel opp over grøftkanten. Han drog den våte topphuva opp fra panna. Med litt sidevind og flaks, ja, åsså det uførklarlige som grip inn i telværelsen kver dag, så sneik rognskuddet sæ over barrikaden og traff den overvintra fienden medt i mellom auan! Så det bære sto og dirra etter minst femten meter!! I hvert fall ti.
Hærførarn såg sæ om. Ikkje et menneske va i nærheita og såg mesterstykket. Han skred ned i grøfta. Og mens han greip tak i spydet før å dræg det laus, falt auan på en papirlapp det dræpanes kastet så nært hadde gjennomborra.
Va den ikkje litt blåaktig, tru?
Besættarn bøyd sæ ned. Hjertet som hadde begynt å fall te ro etter angrepet, flaksa plutselig rundt i brøstet som ei vengskotten skogsrype.
Blåaktig?! Va det mulig? Men nu blei han sekker. Umulig å ta feil. Det va en pængseddel! En femkroning!! Nesten som ei heil kiste med gull, syntes han i et glimt.
Han seig ned med ryggen mot jordveggen. Nævan småskalv. Så mykje penga hadde han ikkje holdt i før. Bærre sett når faren hans kom fra Filén og la lønningskonvolutten på kjøkkenbordet te mora kver vekke.
Ka gjør æ nu, når æ e blitt så rik?
Øyeblekkelig begynt han å sjå syna. Gress og høymuggel fra i fjor blei te velfylte godterihylla langs grøftkantan. Melkesjokolade og firkløver og bruspulver. Gule banansjokolada krumma sæ førlokkanes fremfør auan hannes. Han la sæ på kne, drog opp topphuva og kikka over grøftkanten. Folk kom og gikk nedpå butikken.
Hypp, hypp! Hest og plog og bonde svengt nesten utpå grøftkanten over han. Poteten skulle i jorda. Han kom te å tenk på fem og tyve øre i timen. Kor lenge måtte han plukk poteter før en femkroning tru?
Igjen så han bortover mot butikken. Det va sekkert kjentfolk der. Om han kom inn og handla slekkeria før ei heil førmue, syns han ikkje han hørt det: Nåå, kor har du fått tak i aille pængan hen, kar? Kjent han ikkje den harde næven i skuldra allerede?
Han skaut frem brøstkassen neri grøfta:
Det ska du bære gje dæ helevete oppi,
han sa det høgt te ei høymuggel og
trua ho med spydet
Va han ikkje hærførar kanskje.
Ka e det du sei før nokke strik?
Det æ mina pænga,
æ ha funn de i ei grøft
kor spydet mett drept ei høymuggel!!
He, ingen møst så mykje penga nu før tida.
Æ lyg ikkje, heilt sant!!
Han kjent sjokoladesmaken enda sterkar mens han tok frem en fuktig vott fra lomma og la pængen inni. Stappe sælbuen omhyggelig tebake sammens med næven.
Men ka med småsøknan, tenkt han? Men de va nu så små at de nesten ikkje hadde vett på goderia. Åsså va nu de heime, og vesst jo ikkje bedre i likavel. Og han va her nesten uten å ha smakt godteri sida i jula.
Å førresten, så han hadde jo ikkje tenkt å et opp alt sammen sjøl, ka?.
Ka ska dokker ha i dag da, Bjørn, ho fru Monrad såg på han. Snakka mens ho auste mel fra ei skuffe over i en papirpose te ho Klara på Røa. Ho bodde i huset ved sida av bestemora hans. Du ser nu førresten så krigersk ut. Ho Klara smilte skrått ned på han, han holdt spydet i eine handa. Jau, han greip litt hardar om rognskuddet. Tobakksrøyk drev i butikken fra to kalla borte ved nån hylla med arbeidstøy og spiker og anna uetelig. Dattra te ho fru Monrad kom inn fra bakrommet. Ho va så vakker at sjøl en guttonge kunne sjå det.
Det skramla i vekta oppå den lange tredisken då ho fikk på sæ mel og lodd. Auan hans ransaka godterihyllan. Han kjent etter om femkroningen va der ennå. Jau.
-Æ veit nu ikkje heilt, han lente spydet mot den våte aksla og dro i topphuva mens andre næven fengra besettanes med førmuen neri votten. Men ho Klara måtte først bli ferdig med å handle. Ellers kunne ho jo sei nokka te bestemora ved en høvelig anledning; om at det va då farsken kor mykje penga han gutongen te ho Solveig kjøpt godterier før på nedpå butikken her om dagen.
Han slo et slag bort i røykskyen te kallan. De va på hels. Han Støckert snakka om at en maskin hadde slutta å verk oppe på spinneriet. Hadde ho Klara tenkt å ta med sæ heile butikken heim, eller? Endelig; ho duva og sjangla oppover den hollate grusveien på halvballongen med veska slenganes fra styret på sykkelen og ei pappeske attpå bærarn.
-Ja, så va det oss to då, Bjørn. Kaldgufset fra døra hadde lagt sæ. Fru Monrad smekka melskuffa igjen. Slo en kvit sky ut av forkleet og la albuan på disken. Blei litt kvit frami håret då ho drog på plass en lokk.
-Jau, æ ska nu bære ha nokka godterier, kom det litt usekkert, æ hadde nu tenkt mæ nån sjokolada, ja, også litt anna, la han til.
-Jaha, kaffør nokka e det du har mest løst på, ho tok frem en liten gråpapirpose fra ei hylle under disken.
Det va det jo ikkje vanskelig å svar på, men nu blei det litt vanskelig med hauregninga. Han va jo ikkje sekker på alle prisan heller. Bortsett fra at karamella kosta fem øre. Og karamella va ikkje det beste han vesst om, hard og seig som de var.
-Mjaaa, æ har nu fem krona å kjøp før.
-Fem krona? Ska du ha før så mykje altså.
-Ja, han peika på hyllan, også banansjokolada.
-Og du e heilt sekker på det, at det va før så mykje som fem krona, ho fru Monrad tok frem en større pose og såg spørranes på han igjen.
-Jauda, e har pengan, ja, åssa nokka bruspulver, eh, rød.
-Ja, du har kanskje spart fra potetopptakinga i fjor.
Han drog i topphua; ka om ho begynt å spørre ennå meir. Men hadde han ikkje ærlig og opprektig funne dem kanskje? Ho måtte vel tru på det om han førklart kossen det hadde gått tel. Men det blei ikkje sagt nokka meir. Han peika og ho fylt oppi. Så sto posen der å ruva oppå disken enda meir førlokkanes enn han hadde tenkt sæ. Pengskuffa for opp og femkroningen neri. Det gikk i døra, men nu kunne det jo være ka som helst inni i posen.
Ute på trappa stoppa han litt opp. Sku han ta beinveien heim eller? Farn kom vel snart te meddag; kokfesk, mandelpoteter og melkesuppe. Fire daga i vekka minst.
Veien tebake te grøfta blei kort. Det kunne jo være meire penga der før alt det han vesst. Så nøye hadde han ju ikkje sett etter lenger bort. Han kraup ned ved sida av den dræpte høymugla med papirposen i fanget. Ikkje heilt full va han, men ikkje langt unna. Han fikk vann i munnen og stakk næven hastig neri posen. Den første melkesjokoladen smaug sæ mellom leppan. Det va så det perra ytterst inne i de halvvåte gummistøvlan i rein fryd då freiaen tok et hastig farvel med ganen og slap sæ neri den lengtanes magen hans.
Næven greip neri posen, gång på gång.
Gutongen åt med auan igjen.
Han såg på posen. Men ka med småsøsknan. Ka sku han gjør? Han smatta og tygde langsommar. Slekka på fengran. Men når han tenkt nøyar etter, hadde han kanskje ikkje vorre hos tannlægen i fjor haust! Skulle han verkelig utsett småsøsknan før sånn en djævelsk tortur?
Husbykollen og han kikka skrått på kverandre under huvkantan.
Neven greip jupar neri posen .
Men så va det at den femkroningen, den kunne jo ha kommen godt med heime også.
Koffør hadde han ikkje tenkt på det før. Alt va jo så frøktelig dyrt i butikkan, sa de ikkje det kver lørdag nå de kom heim fra Melbu med kjøtt te søndagsmeddagen. Dessuten va det sekkert en av bøndern som hadde møst den. Kem ellers hadde vel så mykje pæng rett etter krigen.
To lakrisbåta pløyde sæ hastig over tunga.
Men kor har du fått tak i så mykje penga? Jau, æ fann den i ei grøft; då æ drept ei høymuggel; spydet lanna rett ved siden av pengen.
Nei, de ville ikkje ha trudd på han.
Du har vel ikkej stælt han, ka?
Nei, det va rett ved Gulstadbutikken.
Ja men då skulle du jo gått å hørt om nån savna han, skjønna du vel.
Nei, kjent han de rett, så ville de ha gått te butikken med pængan med en gång.
Den siste firkløveren gikk en sekker undergang i møte. Nu låg snart heile femkroningen neri magen hans.
Det dura oppe på veien. Postbilen te han Rolf på Skyhaugen spruta dråper med brunt sølevatn over han og byttet og den dræpte. Nu va det iallfall før seint. Han kunne jo ikkje kom heim med en tokilospose og nån smørbukka oppi. Koffør hadde førresten ho lagt de oppi. Han hadde ju ikkje spurt om karamella. Smørbukk va jo det verste han vesst. Satte sæ fast mellom tennen så kjæften nesten ikkje va te å få verken opp eller igjen.
Han pirka ut nøtterester fra jækslan med et hårstrå fra haue på den daue høymuggla. Den aller siste banansjokoladen krumma sæ ned gjennom svelget. Va det kanskje ikkje han som hadde funne pængan. Før alt det han vesst kunne den jo ha falt ut av vinduet i banken på Melbu då de lufta ut penglukta i sydvestkulingen.
Han småflirt me sæ sjøl.
Jau, den syns han va god!
Lufte ut penglukta, hehe.
Han tok frem votten og
snuste inn i den,
men der lukta det berre
heimstrekka våt ull.
Det regna. Han pakka fort inn høymugla i den tomme posen, la en bruspulverpakke under haue på ho og grov over liket. Såpass hadde det jo førtjent. Hadde han kanskje ikkje hørt folk snakke om de evige jaktmarkan. Han knept fengran og sa takk ska du ha, høymuggel, og Gud være med deg. Nesten som ho fru Pettersen etter salmen de sang i første time kver dag på skolen før ho smekka igjen pianolokket og begynt å terp på alfabetet.
Seinar passerte han smia te han Rasmussen kor han og han Yngvar og han Kjell Henrik skulle få et blodig møte med deres første øl under telle fra en kasse bussen hadde satt på holdeplassen en iskald vinterdag. Han hadde vært å kikka under brua. Ikkje en spor attom brukaran og i svengen oppfør. Dessuten va vatnet grumsat og vanskelig å sjå neri. Altfør tidlig, men man kunne jo aldri vette.
Den gråe hua hadde segge heilt ned over øran te Husbykollen nu. En lastebåt braut sæ vestover fjorden mot rokket. Den sku sekkert innom Melbukaia med vara.
Innfør stakk Nonsholmen opp
som en stortånegl
på foten te Strønstadtinden.
svart himmel kom fykanes
over Haugnyken.
jaga fremfør sæ kaldgufs.
han vesst ka det betydde;
meire regn.
Best å kom sæ heim. Men ikkje fortar enn at høymugglan levd farlig neri begge grøftan utover Nerveien. Karslig spytta han lysebrunt; nesten som fra skråen te bestfaren, han Olferd.
I lomma bula det nån mjuke smørbukka inne i en våt, heimstrekka sælbuvott.