Vegvaktar Thorvald Kulstad. Riksvegen ved Kulstad.
Anno Glomdalsmuseet
Vegvaktaren: Arbeid og bustad langs vegen
Frå slutten av 1800-talet til midten av 1900-talet hadde vegvaktaren ansvar for tilsyn og vedlikehald av norske vegar. Gjennom handkraft og lokalkunnskap sikra dei at ferdsla kunne gå jamt året rundt.
Vegvaktaren utgjer ein viktig del av norsk veghistorie. Frå slutten av 1800-talet, og gjennom store delar av 1900-talet, var vegvaktarar tilsette som faste tilsynspersonar med ansvar for avgrensa vegstrekningar. Vegvaktarane spelte dermed viktige roller i det daglege arbeidet med å halde vegen framkomeleg.
Oppgåvene til vegvaktarane omfatta jamleg inspeksjon av vegen og vedlikehald av grøfter, samt arbeid med stikkrenner og drenering. Vidare hadde dei ansvar for utbetring av hol og skader i vegdekket. Arbeidet var også sesongprega: om sommaren låg hovudvekta på grusing, rydding og reparasjon, medan vinterhalvåret kravde snørydding, strøing og sikring mot is og tele. Reiskapane var enkle, og innsatsen bygde i stor grad på kroppsarbeid og praktisk erfaring.
Bustad og arbeidsplass var ofte tett knytte saman. Mange vegvaktarar budde i eigne vegvaktarbustader langs strekninga dei hadde ansvar for. Bustaden fungerte ofte både som heim og base for arbeid, og i mange tilfelle vart arbeidet kombinert med drift av eit lite jordbruk. Denne kombinasjonen av offentleg teneste og sjølvforsørging var utbreidd i perioden, og dette illustrerer korleis vegstellet var vevd inn i det breiare bygdesamfunnet.
Yrkesrolla som vegvaktar kravde pålitelegheit og sjølvstendig vurderingsevne. Vegvaktaren måtte kjenne dei lokale naturforholda, observere endringar og setje inn tiltak før skadar oppstod. Dette gjorde at mange fekk ei sterk stilling i lokalsamfunnet. Dei representerte ein statleg funksjon, men var samstundes tett på bygdefolket og dei reisande som nytta vegen. I samtida vart dei ofte skildra som pliktoppfyllande og uthaldande, men også som einslege arbeidarar i eit krevjande yrke.
Frå midten av 1900-talet endra vegvedlikehaldet karakter. Mekanisering, auka trafikk og nye driftsformer førte til at den tradisjonelle vegvaktartenesta gradvis vart avvikla. Mange av bustadane vart selde eller omgjorde til privat bruk, og berre få bustader er bevart for ettertida.
Éin av desse er Gosen vegvaktarbustad frå Lierne i Nord-Trøndelag, som i dag er ein del av museumsparken ved Norsk vegmuseum. Huset vart oppført i 1891 og vart nytta som bustad for vegvaktarar fram til 1950-åra, og i 1993 var huset ferdig gjenreist på Norsk vegmuseum. Slik kan vegvaktarhistoria bevarast og formidlast også for framtida.
Gosen vegvaktarbustad frå Lierne.
Norsk vegmuseum
Kjelder
- Bjørnland, Dag. Vegen og samfunnet: En oversiktlig fremstilling og analyse i anledning Vegdirektoratets 125-årsjubileum 1864-1989. Oslo: Vegdirektoratet, 1989.
- Hegdalstrand, Kjell. Vegens menn og deres verk. Fåberg: Statens vegvesen, 1992.
- Hegdalstrand, Kjell. Vegfolk forteller. Trysil: Trysil-forlaget, 2002.
- Hegdalstrand, Kjell. Vegfolk i Hedmark. Hamar: Statens vegvesen Hedmark, 1997.
- Lie, Ragnar. De knyttet oss saman: En montasje i ord og bilder om vegarbeiderens liv og virke i Østfold gjennom dager og år. Moss: Statens vegvesen Østfold, 2000.
- Paulsrud, Geir. Nasjonal verneplan: Veghistorisk skisse. Oslo: Statens vegvesen, 1998.
- Søraa, Gerd. Frå rideveg til motoveveg: Veglangs i Skaun gjennom 1000 år. Melhus: Snøfugl, 2005.