Saghus på eiendommen Mek eller Kvam (gnr. 22. bnr. 1) i Bolsøy (som fra 1964 ble innlemmet i Molde kommune) i Møre og Romsdal. Driftsvann til anlegget skal ha vært hentet fra Mekel...

Da fotografiene fra Kvamsaga ble funnet i Norsk Skogmuseums arkiv tok vi kontakt med pensjonert førstekonservator Bjørn Austigard (f. 1945), som fortsatt er en sentral aktør i Romsdal sogelag. Austigard visste ikke umiddelbart hvilket sagbruk fotografiene var fra, men gjorde sitt beste for å finne det ut, og lyktes godt med det. Austigard er også redaktør for Romsdal sogelags årsskrift, og i 2014 skrev han nedenstående artikkel om Kvamsaga, basert på fotografiene som ble funnet ved Norsk Skogmuseum og de undersøkelsene han sjøl hadde gjort knyttet til dette sagbruket. Artikkelen fikk ikke plass i 2014-årgangen av årsskriftet, men den blir sannsynligvis publisert seinere. Austigard skriver følgende:

«Kvamsaga i Mekelva.
På Norsk Skogmuseum i Elverum kom det for dagen nokre bilde av eit stort sagbruk «i nærheten av Molde». Denne opplysninga sto på bilda, og eg og fleire med meg vart spurt kvar dette sagbruket eigentleg har stått. Kring saga var det stor skog på alle kantar, så haldepunkta på bilda var små. Det var først etter at Trond Haukebø drog kjensel på nokre fjellformasjonar på Vestnes-sida av fjorden, at Mekelva vart nærare undersøkt. Saman med Ragnar Jenset, som har vakse opp i området, var eg på befaring på nedsida av vegen på Kvam den 10. januar 2014. Han mintest godt at saga stod der, og sjølv om det no berre var fossen og nokre store tre og steinar som fanst att, var det utan tvil Kvamsaga som var fotografert.

Sagbruk i Mekelva.
Mekelva kjem frå Mekvatnet og renn ut i Kringstadbukta. Første gongen det er registrert sagbruk her, var truleg året 1618. Det var i den såkalla hollendertida. Etter 2-3 generasjonar med materialleveransar til utlandet, var skogen i området uthoggen, og sist på 1600-talet vart sag etter sag lagt ned. I matrikkelforarbeidet frå 1723 er det registrert berre ei kvern i denne elva, og skal vi tru Bolsøyboka, var det helst slik heilt fram til 1890-åra. Forklaringa på at Kvamsaga stod i Mekelva, er grei nok når ein veit at eigaren av bruk nr. 1 på Mek, stortingsmann Ole Qvam frå Hafslo i Sogn, ved offentleg «declaration» fekk endra namnet på gardsbruket sitt frå Mek til Kvam («Qvam») i 1838. Qvam-familien var dyktige gardbrukarar, står det i Bolsøyboka, men deira teoretiske evner og politiske gjevnader var endå sterkare enn dei praktiske, og etterkommarane forlét Romsdal. Ole Larsen Qvam døydde i 1844, og då kona Johanne gjekk bort, vart garden seld på auksjon i 1853.

Møllerfamilien på Kvam.
Det var Richar Jalles Møller (1830-1909), yngste son til Peter Richardus Møller og Henriette Øwre på Moldegård, som etter tradisjonen bygde saga. Richard James Møller (eller Jalles Møller som han helst blir omtala som) kjøpte Kvam på auksjon den 26. april 1853. Det står ingen ting om at det var sagbruk på garden i auksjonsskjøtet, men i «Herredskommisjonens matrikuleringsprotokoll» frå 1866 står det at tømmerskogen «avgiver Tømmer til Salgs for 15 Sped. Årlig». I Bolsøyboka står det vidare om R. Jalles Møller at han var «en interessert og kyndig gårdbruker. Serlig var han en forstandig skogeier, som passet på gårdens verdifulle skog, hvis avvirkning han i stor utstrekning foredlet selv på eget sagbruk og omsatte i sin betydelige trelastforretning, som han drev i mange år.» Etter jordbruksteljinga 1907 var det 600 mål «skogbevokset mark» på garden, men alt var sjølvsagt ikkje tømmerskog.

Eit moderne sagbruk.
Når ein ser på bilda av det aktuelle av sagbruket, er det tydeleg at dette var ei moderne bygning for si tid, og bygd etter romsdalsk byggeskikk, sier Jon Bojer Godal. Samhaldet ligg på staven, og oppå der kjem så raftstokkane. I underetasjen ser vi restar av drivverket (veiva, sveiva) til ei rammesag, og her var også plass nok til maskineriet som måtte til for å få stor nok fart på sirkelsaga. Kva år denne saga vart bygd, veit vi eigentleg ikkje sikkert, men i Bolsøyboka bind 4 står det at «i 1890-åra vart det bygd eit nytt sagbruk med oppgangssag på ein ny måte og med sirkelsag. I denne saga var det og overvasshjul, men kring 1930 skifta ein ut hjulet med turbin og røyrledning av tre. Slik står saga framleis, men er no lite brukt.» Dette bindet av Bolsøyboka vart trykt i 1963, men etter det eg har funne ut, var saga neppe brukbar på det tidspunktet. Gurine Bolsø, Sagsletta 9, opplyste i 2014 at då mannen hennar bygde hus kring 1950, skar han nokre materialar på denne sirkelsaga, men saga «var ikkje god», så han skar det meste av materialane hos andre.

Richard Jalles Møller forsikra husa sine i Norges Brannkasse både i 1868, 1879 og 1898, men noko sagbruk er ikkje med der. Truleg stod saga så langt unna hus som representerte brannfare, at han lét vere å forsikre. Derfor får vi aldri vite kor stort huset eigentleg var, for novsteinar og andre delar av fundamentet er fjerna. Ut frå eit skjønn på staden kan det dreie seg om ei lengd på rundt 20 m.

Då bilda vart tekne hadde huset skifertak på vestsida og teglsteinstak på austsida. Skifertaket hadde mest lappstein, men i enden mot sjøen er det eit parti med ruteskifer (firkantstein). Huset er ganske brattrøsta (spiss takvinkel), og det høver godt for både bordtak, spontak, skifer og teglstein. Kva som var den opphavlege taktekkinga, er derfor uråd å vite. Den opphavlege tekkinga var neppe den same som då bilda vart tekne.

Rammesag for skipsplank.
I Bolsøyboka er saga omtala som ei «oppgangssag på ein ny måte». Dette betyr nok at denne saga hadde fleire blad i sagramma (truleg fem), medan dei gamle oppgangssagene hadde berre eitt. Eg har vist fram bilda til Jon Bojer Godal, og han opplyser at det kom ein del slike rammesager til landet vårt i 1890-åra. På denne tida var båt- og skipsindustrien i Romsdal i vekst, og det var nok her Møller såg at det var ein marknad for skipsplank. Rimelegvis hadde rammesaga fem blad, seier Godal, og desse var festa slik at midtbladet gjekk etter margen på stokken, og på kvar side fekk ein då to plankar, altså fire til saman. Plankane med mest alved (kjerneved) var vanlegvis 2 ½ tommar tjukke og brukt til hudplank, medan dei to andre som regel var 2 tommar tjukke og brukt til garnering, dvs. til innvendig kledning av skipet/båten. På sirkelsaga skar ein andre slags materialar, som bordkledning, 2X4-tom osb..

Den vidare lagnaden.
Det er truleg ingen i dag som minnest Kvamsaga i full drift. Thoralf Møller (1873-1943) tok over gardsdrifta og saga etter far sin i 1920. Han moderniserte drivverket kring 1930, men etter han var det nærast slutt på sagbruksdrifta på Kvam. Saga forfall, og etter kvart vart ho ein farleg leikeplass. Det blir fortalt at enkelte greidde å setje vatn på turbinen, slik at sagbladet gjekk rundt, men dei visste ikkje korleis dei skulle stoppe vatnet att.

På denne tida vart det stadig fleire som nytta Kringstadbukta som badeplass. Molde kommune tok derfor «grep i saka» sist på 1960-talet. Saga vart fullstendig fjerna, og det vart bygd ein stor parkeringsplass heilt inntil sagbrukstomta. Då eg var der på befaring saman med Ragnar Jenset den 10. januar 2014, var det knapt ein novstein å sjå. Vi leita etter både teglstein og skifterstein frå denne store bygninga, men fann ingen ting. Det støypte festet for turbinen var framleis synleg, men fundamentet til den enden av saga som peika opp mot vegen, var delvis overfylt og stekt tilgrodd. I ei grøft opp mot inntaksdammen på øversida av riksvegen låg det restar av eit turbinrør av tre. Løypestrengen som var surra rundt trerøret («trebalen»), tydde på at røret hadde hatt ein ytre diameter på 38 cm.

Norsk Skogmuseum på Elverum vart truleg varsla om at saga skulle rivast. Ein representant frå museet, truleg direktør Tore Fossum, tok så dei bilda som her blir presentert. Dette var i 1966-67, opplyser Bjørn Bækkelund ved Norsk Skogmuseum. Han skal ha stor takk for at han starta søket etter utgangspunktet for bilda, nemleg Kvamsaga i Mekelva.»

I artikkelmanuskriptet til Bjørn Austigard er dette fotografiet gjengitt med følgende undertekst:

«Kvamsaga var ei ruvande bygning frå nedsida. På romsdalsk kallast denne bygningskonstruksjonen for "bukkehus". Underetasjen var bygd så høg for at det skulle bli plass for drivverket. På dette bildet ser vi at langs vindskia på austsida ligg det teglstein. Truleg var heile taksida teglsteinstekt. Tolla (furua) t.v. står framleis.»

Collapse text